Als we het hebben over iemands ‘afweermechanisme’, praten we over de manier waarop iemand zichzelf beschermt tegen heftige emoties – onbewust. We hebben allemaal afweermechanismen om emotioneel evenwicht te creëren tussen wensen en geboden. In dit artikel lees je eerst wat een afweermechanisme precies is en waarom we daar onbewust gebruik van maken. Daarna maak je kennis met tien verschillende afweermechanismen en leer je ook om te gaan met de afweermechanismen van anderen.
Wat is een afweermechanisme?
Een afweermechanisme is de wijze waarop je jezelf beschermt tegen onveilige ervaringen. Als je geen afweermechanismen zou gebruiken, zouden bepaalde emoties of ervaringen enorm veel pijn en angst kunnen veroorzaken. En dit kan dan een bedreiging vormen voor je leven.
Afweermechanismen werken vaak onbewust. Veel mensen hebben het niet door dat ze beroep doen op afweermechanismen. Het is een automatische reactie van je onderbewuste.
Vooral kinderen die opgroeien onder onveilige omstandigheden, ontwikkelen afweermechanismen. Als je in de volwassenheid onveilige relaties aangaat, zullen die afweermechanismen weer de kop op steken. En dit kan leiden tot veel problemen. Met onveilige relaties bedoelen we bijvoorbeeld relaties waarin emotionele of psychische mishandeling voorkomt. Om hiermee om te kunnen gaan, maak je gebruik van je afweermechanismen. Dit doe je onbewust om jezelf te beschermen tegen pijn.
Het beschermingsmechanisme komt naar voren op het moment dat je wordt ‘getriggerd’. Deze trigger wordt door je systeem geassocieerd met pijn. Die associatie is tot stand gekomen omdat je eerder in je leven iets traumatisch hebt meegemaakt. Om die pijn uit de weg te gaan, wordt het afweermechanisme ingezet.
Dus zo: Trigger → Verwachting van pijn → Afweermechanisme wordt ingezet. Er zijn verschillende soorten afweermechanismen en daarover lees je verderop meer.
Hoe ontstaan afweermechanismen?
Stel je de volgende situatie voor: je partner kijkt naar je met een boze blik. Hij heeft nog geen woord gezegd, maar zijn gezicht spreekt boekdelen. In je hoofd ga je terug naar de momenten waarop je ex partner boos op je werd en zich agressief gedroeg. Dit wil je niet nog eens meemaken, waardoor je jezelf gaat verdedigen.
Je roept wanhopig: ‘Waarom kijk je zo naar me!’. Jouw onderbewuste wil er hiermee voor zorgen dat je partner zich bewust wordt van zijn gevoelens voordat hij agressief wordt. Want bij je ex werkte dat soms ook op die manier.
Het afweermechanisme dat je hebt ontwikkeld, is dus ontstaan in de relatie die je had met je ex partner. Het heeft dus niets te maken met de relatie met je huidige partner. Je onderbewuste vergelijkt jouw huidige situatie met iets wat eerder is voorgevallen, maar in een andere relatie. Hij ziet overeenkomsten, en door pijn te voorkomen, zal het een afweermechanisme inzetten.
In een schema’tje zou dat er zo uitzien:
Je partner kijkt boos → Jij verwacht een agressieve reactie die pijn bij je zal veroorzaken → je handelt door in de verdediging te schieten.
Bewustwording van afweermechanismen
Voor je eigen proces kan het heel belangrijk zijn om meer te weten te komen over afweermechanismen en hoe deze voorkomen in jouw leven. Het is vaak moeilijk om je eigen afweermechanisme te achterhalen. Afweermechanismen die je in de kindertijd hebt ontwikkeld, neem je in de meeste gevallen mee in de volwassenheid.
Pas als je je eigen afweermechanismen herkent, kun je deze doorbreken. Dit kan een moeilijk proces zijn, omdat je geconfronteerd zal worden met angstige gevoelens en verdriet. Het kan heel ongemakkelijk zijn. Voor veel mensen is de beste manier om dit onder begeleiding te doen van een psycholoog.
Angsten en conflicten gaan we het liefst uit de weg. Het is ook veel makkelijker om er voor weg te lopen. En om negatieve ervaringen enigszins te verzachten, gebruiken we allemaal afweermechanismen. Het is belangrijk om bij jezelf, maar ook de mensen om je heen te begrijpen wat de verschillende afweermechanismen zijn.
De tien afweermechanismen
Anna Freud, de dochter van Sigmund Freud (neuroloog en grondlegger van de psychoanalyse), is onderwijzeres en psychoanalytica en verrichtte pionierswerk in de behandeling van kinderen. Ze beweerde dat er tien verschillende afweermechanismen bestaan. In 1943 kwam haar boek uit ‘Het Ik en de afweermechanismen’.
In dit boek omschreef ze dat we ons ‘ego’ proberen te beschermen door het gebruik van afweermechanismen. Maar als we ons steeds blijven verdedigen, zal het op de lange termijn steeds moeilijker worden om met de realiteit om te gaan. En dit staat onze ontwikkeling in de weg.
Hieronder lees je de tien afweermechanismen die bestaan volgens Anna Freud. Te beginnen met het afweermechanisme ‘ontkenning’.
Ontkenning
Wanneer je gebruikt maakt van ‘ontkenning’ als afweermechanisme, geef je niet toe dat er een probleem is. Een voorbeeldje: ‘Ik vind het heerlijk om veel alcohol te drinken, en soms heb ik de volgende dag inderdaad een kater, maar ik drink nooit overmatig’.
Ook als mensen om ons heen ons confronteren met ons probleem, kunnen we daar nogal emotioneel op reageren. Om je je goed te (blijven) voelen over jezelf, zul je ontkennen dat je een probleem hebt. Want zou je toegeven, dan wordt dat wel erg oncomfortabel en zul je moeilijke dingen moeten ondernemen om er iets aan te doen.
Maar besef dat het ontkennen van het probleem jouw mogelijkheden blokkeert om er op de lange termijn mee overweg te kunnen. Ontkennen is overigens niet hetzelfde als liegen. Dat zijn twee hele andere dingen.
Door te ontkennen wordt het moeilijk om in te zien wat er gaande is in ons leven. Je ontkent de ernst van een situatie. Mensen die ontkennen, zijn bovendien geneigd om te doen alsof er niets aan de hand is, alsof de hele situatie niet bestaat. Echter, zou het om een ander persoon gaan, dan zien we ineens wel de problemen. Maar om zelf toe te geven dat we een probleem hebben, is veel moeilijker.
Het is bij dit mechanisme belangrijk dat je jezelf de volgende vragen stelt:
- Is er iets aan de hand waarvan ik op de hoogte ben, maar eigenlijk niet mee geconfronteerd wil worden?
- Ben ik eerlijk tegen mezelf?
Projectie
Bij projectie herkennen we negatieve gevoelens, maar in plaats van dat we inzien dat het onze eigen negatieve gevoelens zijn, schrijven we ze toe aan een ander (‘projecteren’).
Een voorbeeld: Je krijgt een e-mail dat je baas je graag wil spreken over iets belangrijks. De eerste gedachte die er in je opkomt, is waarschijnlijk dat hij je gaat ontslaan, bijvoorbeeld omdat hij iets heel ergs over je heeft gehoord. Je beeldt je in dat je baas zich kwaad opstelt en heel autoritair.
Wanneer het moment is aangebroken van het gesprek, geeft je baas informatie over een nieuw contract waar ze aan werken. Hij heeft het helemaal niet over ontslag en hij is in een goede bui.
Al jouw negatieve emoties heb je op je baas geprojecteerd. De vervelende gevoelens waarvan je niet wilde toegeven dat je die had, kende je toe aan een ander – in dit geval je baas. Je ziet in een ander wat er in jezelf speelt.
Je kiest ervoor om je onterecht behandeld te voelen (in je gedachten, door je baas dus), in plaats van je gefrustreerd te voelen over jezelf. Want dit laatste is heel ongemakkelijk.
Vraag jezelf in dit geval af:
- Wat zegt de situatie van de andere persoon over mij?
- Welke kenmerken in de andere persoon zie ik terug bij mezelf? Of welke eigenschappen komen juist helemaal niet overeen?
Je tegen jezelf keren
We kunnen verschillende dingen aanwijzen die voor ons gevoel veel enger zijn dan een hekel hebben aan wie we zijn. Een kind kan denken: Ik ben waardeloos, daarom gedraagt mijn ouder zich onaardig. Hierbij denkt het kind dat er niks mis is met de ouder.
Dit is natuurlijk veel minder erg dan de realiteit: dat je ouder iemand is die niet om je geeft. Hierbij is jezelf pijn doen een verdedigingsmechanisme. Wat natuurlijk raar klinkt, omdat verdedigingsmechanismen juist ‘bedoeld zijn’ om onszelf tegen lijden te beschermen. Maar het gaat er bij dit mechanisme dus om wat we het engst vinden.
Sublimatie
Bij sublimatie gaat het erom onacceptabele gedachten of gevoelens constructiever te maken. Denk bijvoorbeeld aan artiesten, die negatieve ervaringen hebben omgezet in kunst. Er zijn veel mensen die hun emoties kwijt kunnen in kunst.
Vincent van Gogh is hier een goed voorbeeld van. Hij worstelde met een absint verslaving en sneed daardoor zijn eigen oor af. Hij gebruikte kunst om zijn problemen te verwerken en prachtige schilderijen te produceren.
Regressie
Als kind werd je – als het goed is – beschermd tegen verantwoordelijkheden. Omdat je nog jong was, werd er niet van alles van je verwacht. Je moest nog een hele hoop leren. Als je regressie als afweermechanisme gebruikt, word je als het ware weer kind. Een voorbeeld is blijven twijfelen, geen beslissing kunnen nemen en dus ook geen verantwoordelijkheid voor de situatie te nemen.
Typerend van dit afweermechanisme is geloven dat problemen niet jouw schuld zijn, maar van een ander. Je gaat dus terug naar de overtuiging die je als kind had dat je ouders de baas zijn en verantwoordelijk zijn voor problemen. Zij moeten het oplossen. Jij draagt geen verantwoordelijkheid en de schuld ligt daarom ook niet bij jou.
Een ander typerend kenmerk is het krijgen van een driftbui. In plaats van op zoek te gaan naar een oplossing, is de ‘oplossing’ boos worden. Baby’s hebben geen andere keuze dan te huilen en schreeuwen om te laten weten dat ze hulp nodig hebben.
Omdat ze nog niet kunnen praten, is dat de enige manier om met de ouders te communiceren. Er wordt niet verwacht dat ze kunnen uitleggen wat er mis is. Met de driftbui wil de persoon dus aangeven niet verantwoordelijk te zijn voor de situatie.
Weglopen is een ander veelvoorkomend voorbeeld. Als kind waren dit soort gedragingen effectief.
Vragen die je jezelf kunt stellen:
- Hoe was de reactie van mijn ouders/opvoeders wanneer ik afstotend gedrag liet zien?
- In plaats van boos te worden, te gaan huilen, of weg te lopen, wat kan ik beter doen?
Rationalisering
Rationalisering klinkt als een intelligent excuus om onze acties te verantwoorden. Bij dit afweermechanisme is ons doel om te laten zien dat we onschuldig zijn en vriendelijk. Een goed voorbeeld is het bagatelliseren van dingen die we heel graag zouden willen, maar niet hebben. Denk aan een sollicitatie die je hebt gedaan voor een functie die je dolgraag wilde hebben. Bij afwijzing zul je misschien zeggen: ‘Ach, het is toch maar een saai bedrijf’. Dit doe je om je beter te voelen over de situatie en je gevoel van eigenwaarde te behouden.
Intellectualisering
Bij dit afweermechanisme probeer je iets pijnlijks weg te stoppen door een ‘geloofwaardig’ gesprek met jezelf te hebben over een heel ander onderwerp.
De pijnlijke emoties die je voelt, probeer je te neutraliseren door bijvoorbeeld te denken aan de geschiedenis van de oude Grieken, of de nieuwe plannen in de politiek. Intellectuelen hebben de neiging om veel te denken, maar ze doen ook veel aan ‘intellectualisering’: door onderzoek te doen naar hele andere zaken, zullen ze dringende zaken in hun persoonlijke leven voorlopig vermijden.
Reactieformatie
Bij reactieformatie ‘overcompenseer’ je als het ware voor negatieve gevoelens. Een voorbeeld is iemand die seksuele interesse heeft in tieners die zich aansluit bij een religieuze groep waarbij ze de nadruk leggen op onthouding onder tieners. In onze jeugd zijn we vaak geneigd om gebruik te maken van reactieformatie. Een goed voorbeeld hiervan is wanneer je je aangetrokken voelt tot een klasgenoot, je gemeen doet tegen hem/haar, in plaats van gewoon toe te geven dat je je aangetrokken voelt.
Verschuiving
Bij verschuiving schuiven we een bepaalde (agressieve) wens af op een ander. Die ander is in de meeste gevallen een persoon die voor ons een bedreiging vormt. We richten onze emoties op iets of iemand anders om zo op een veilige manier de schuld af te schuiven. Bijvoorbeeld: je voelt je bedreigd door je baas en als je thuis komt van je werk, reageer je dat af op je partner door te schreeuwen. Dingen die je dan zegt, zijn bijvoorbeeld: ‘Het huis is een grote rommel!’ of ‘Waarom is het eten niet meer warm?’. Je bent geïrriteerd door een bepaalde situatie, maar reageert het af op iets of iemand die er niets mee te maken heeft. Dit kan een hoop verwarring met zich meebrengen.
Vraag jezelf eens af:
- Waar ben ik nu precies boos over? Als je het niet kunt uitspreken, schijf het dan voor jezelf op.
- Wie of wat heeft vandaag bij mij een gevoelige snaar geraakt?
Fantasie
Een andere manier om te ontsnappen aan vervelende emoties, is door gebruik te maken van fantasie. Hierbij stel je je voor dat de problemen er niet zijn. Of je probeert afstand te creëren tussen jezelf en de realiteit.
Voorbeelden vind je in allerlei alledaagse situaties, waaronder dagdromen en het lezen van literatuur. We proberen weg te lopen van bedreigingen en even te ontsnappen aan de realiteit. Als je weer eens een rotdag hebt gehad op het werk, kies je bijvoorbeeld als afleiding een actiefilm zodra je thuis komt.
Als we fantaseren, wordt het leven ineens veel makkelijker te gedragen en ook veel spannender. Door je eigen fantasiewereld te creëren, of jezelf te verliezen in een goed boek of een mooie film, kun je moeilijke situaties even vergeten. Dit mechanisme valt niet zo op, en juist daarom is het essentieel om je er toch bewust van te worden.
Vragen die je jezelf kunt stellen:
- Wat onderneem ik als ik een confrontatie wil vermijden?
- Waarin kan ik mezelf zó verliezen dat ik mijn dagelijkse problemen even helemaal kan vergeten?
Hoe omgaan met iemands afweermechanisme?
Als je met iemand een gesprek hebt of probeert te hebben en die persoon laat één van bovenstaande gedragingen zien, dan zal dat jou waarschijnlijk een vervelend gevoel geven. Misschien voel je je zelfs niet gerespecteerd.
Een grote uitdaging zal zijn er iets van te zeggen zodat de persoon het begrijpt. Dit proces vergt tijd, en dan vooral wanneer iemand gebruik maakt van veel afweermechanismen.
Wat werkt niet?
Iets wat in elk geval nooit werkt, is de persoon te verwijten dat hij/zij zichzelf emotioneel aan het beschermen is. Zeg dus niet: ‘Je maakt gebruik van je afweermechanisme, en dat is geen oplossing. Stop daarmee.’ Wat net zo goed niet helpt, is door te zeggen: ‘Je voelt je gekwetst en dat reageer je nu af op mij, vanuit je afweermechanismen.’
De ander zal zich schuldig voelen, en dat is wel het laatste wat hij/zij nodig heeft. Bovendien is het gewoon niet zijn/haar schuld. Doordat de persoon vervelende dingen heeft meegemaakt, heeft het zich op een bepaalde manier ontwikkeld.
Maar wat zeiden we nu aan het begin van dit artikel? Mensen gaan zichzelf emotioneel verdedigen omdat ze in het verleden een pijnlijke ervaring hebben gehad. Het onderbewuste van deze mensen is bang om weer pijn te voelen, en om dat te voorkomen, zal het zich gaan verdedigen via afweermechanismen.
Je maakt de persoon dus verantwoordelijk voor het toepassen van afweermechanismen. De persoon zal zich zo nog meer gepijnigd voelen.
Oké, we weten nu dus wat niet werkt. En dat is belangrijk. Maar nóg belangrijker is: wat werkt wél?
Wat werkt wel?
Compassie tonen en de persoon steun bieden. Maar zonder dat je daarmee je eigen grenzen overschrijdt. Dat betekent: je kunt begrip voor een ander opbrengen zonder hem/haar gelijk te geven. Ook als de persoon heel boos is op jou, kun je daar kalm op reageren: ‘Ik merk dat je ergens mee zit. Ik help je graag, maar als je schreeuwt, dan kan ik me niet zo goed focussen.’ Hiermee geef je dus op een vriendelijke manier aan dat je niet gediend bent van zijn/haar geschreeuw, maar dat je wel graag je steun biedt.
Dit zal overigens niet automatisch betekenen dat de persoon ineens niet meer kwaad is. Maar als je blijft aangeven dat je graag je steun biedt, zal dat langzaamaan de afweermechanismen tegengaan.
Dus nogmaals: je stelt gezonde grenzen, terwijl je communiceert dat je er voor de persoon bent. Dit is overigens ook een teken dat je jezelf respecteert en waardeert.
Afweermechanismen: Conclusie
In dit artikel heb je kennis kunnen maken met het begrip afweermechanismen. Je weet nu wat het is, waar het vandaan komt en hoe het tot uiting kan komen. Er zijn over het algemeen tien verschillende soorten afweermechanismen aan te wijzen.
Afweermechanismen gebruiken wij mensen wanneer we ons onveilig of bedreigd voelen. Het is een instinctieve manier om afstand te houden van gevaar en emotionele pijn zoveel mogelijk te vermijden.
Maar zo’n afweermechanisme is niet iets wat we expres inzetten. Het is geen bewuste keuze. We hebben bovendien niet door dat het gebeurt, dat we in de verdediging schieten. Het afweermechanisme wordt door je onbewuste gebruikt om pijn zoveel mogelijk te vermijden, niet om achter de waarheid te komen.
Afweermechanismen spelen een hele grote rol in het leven van ieder van ons, terwijl we ons daar helemaal niet bewust van zijn. Gelukkig zijn er manieren om iemands afweermechanismen te herkennen en op een gepaste manier met de situatie om te gaan.
Ook bij jezelf herkennen welke afweermechanismen je gebruikt, is belangrijk om op een betere manier om te gaan met problemen en negatieve ervaringen.