De dramadriehoek is een model dat hoort bij de Transactionele Analyse. Via deze driehoek kan er inzicht worden geworven in negatieve communicatiepatronen, waarbij er onderscheid wordt gemaakt tussen drie ineffectieve rollen: de redder, de aanklager en het slachtoffer.
Mensen kunnen deze rollen aannemen in situaties die emotioneel gezien niet veilig zijn. Je komt dit fenomeen tegen tussen partners, maar ook op de werkvloer, op school en zelfs op social media. Overal waar mensen met elkaar interacteren, kom je de dramadriehoek tegen. De betrokkenen houden dan – zonder dat ze het doorhebben – het drama in stand. Door te begrijpen hoe deze wisselwerking plaatsvindt, kun je de driehoek verbreken en in de zogenaamde ‘winnaarsdriehoek’ stappen.
Wat is de dramadriehoek?
De dramadriehoek – bedacht door Stephen Karpman – is een afbeelding die de communicatiepatronen weergeeft tussen mensen. Je wordt eigenlijk soort van gevangen in deze driehoek, waarbij je ‘kunt kiezen’ uit het aannemen van drie verschillende rollen: de redder, de aanklager of het slachtoffer. Er ontstaat een vast communicatiepatroon waarbij de drie hoofdrolspelers elkaar steeds aanvullen. Maar de betrokkenen beseffen niet dat zij zichzelf en de anderen gevangen houden in dit negatieve patroon, waardoor gezonde en efficiënte communicatie wordt vermeden.
Het fenomeen vindt plaats op de volgende manier: het slachtoffer roept om hulp, maar wil eigenlijk niet gered worden. De redder wil het slachtoffer verlossen, terwijl de aanklager de redder of het slachtoffer de schuld geeft dat iets niet goed gaat. Op deze manier wordt er niet doelgericht en efficiënt met elkaar gecommuniceerd. Er zit geen vooruitgang in en het patroon wordt steeds weer herhaald.
De dramadriehoek: Waarom gebeurt het?
We zijn vaak bang om ons kwetsbaar op te stellen tegenover anderen. In plaats om aan te geven wat ons niet helemaal lekker zit of welke behoeften we hebben, willen we onszelf beschermen en stappen we als het ware in de dramadriehoek.
Ieder van ons heeft er mee te maken. In ons persoonlijke leven, maar ook op ons werk, als we in de rij staan in de supermarkt of in een discotheek. Bovendien zijn films, series en andere verhalen vaak oninteressant zonder dramadriehoek.
We zijn geneigd om onze eigen betekenis te geven aan wat een ander doet of zegt. We denken meteen te snappen wat de ander bedoelt. En als iets ons raakt, dan geloven we iets te snel dat er een foute bedoeling achter zit. Zo stappen we in een communicatiepatroon dat uiteindelijk niets zal oplossen.
Alle rollen zijn verdedigingsmechanismen om diepe emotionele pijn weg te stoppen en te voorkomen dat deze pijn opnieuw wordt ervaren. Ondanks dat de redder hulp biedt of met adviezen of suggesties komt, verandert er niks bij het slachtoffer. Er is dus nog iets anders aan de hand. De onderliggende oorzaak is dat alledrie de rollen – de redder, het slachtoffer en de aanklager – allemaal angst hebben. Ze zijn dan bijvoorbeeld bang om:
- Fouten te maken
- Een relatie met een ander aan te gaan
- Niet geaccepteerd te worden zoals ze zijn
- In de steek te worden gelaten
- Door anderen te worden afgekeurd
Maar gelukkig zijn er manieren om met die onderliggende angst om te gaan. Vermijden is niet de oplossing, omdat het alle vlakken in je leven negatief zal beïnvloeden. Je dient je angsten en pijn te onderzoeken en een plekje te geven. Dat kan bijvoorbeeld met therapie.
Welke rollen zijn er in de dramadriehoek?
De dramadriehoek kent dus drie rollen die allemaal bepaald gedrag laten zien. Opvallend aan deze rollen is dat ze niet gelijkwaardig zijn. Want de ene persoon vindt zichzelf ofwel beter, ofwel minder goed dan de ander. Het gedrag die de verschillende betrokkenen laten zien, is altijd onbewust, waardoor ze ook geen verantwoordelijkheid nemen voor hun acties. De betrokkenen hebben dus geen idee van wat voor rol ze spelen. De rollen zijn afhankelijk van elkaar, waardoor het erg lastig kan zijn om deze driehoek te doorbreken.
Hieronder leggen we uit wat de verschillende rollen zijn, te beginnen met de ‘redder’.
De redder
De redder is de persoon die graag hulp wil bieden, maar die hulp is spontaan en ongevraagd. Dat doet hij door de verantwoordelijkheid van een ander op zich te nemen, wat ertoe zal leiden dat andere mensen afhankelijk worden van hem. De redder staat altijd klaar voor een ander.
De redder denkt dat anderen minderwaardig zijn. Hij denkt het namelijk altijd beter te kunnen dan een ander, waardoor hij anderen dus ongevraagd hulp zal gaan bieden. Hij kan dat doen door bijvoorbeeld advies te geven of met oplossingen te komen die niet helpen.
Waar redders vooral bang voor zijn, is het verlies van hun eigenwaarde. De redder wil zijn eigenwaarde bevestigen door een ander – het slachtoffer – te beschermen. Hij zal er alles aan doen om een oplossing te vinden voor het probleem van het slachtoffer.
Voorbeelden van dingen die de redder zou kunnen zeggen:
- ‘Maak je geen zorgen, ik help je wel.’
- ‘Als ik jou was, zou ik het zo en zo doen of x zeggen.’
- ‘Ik los het wel op voor je, want ik zie dat het je niet helemaal lukt zo’.
- ‘Wat zou er zonder mij van jou terecht komen?’
- ‘Laat mij het maar doen, ik ben wat sneller. Kun jij even rusten.’
Dit alles zal ervoor zorgen dat de redder zich goed gaat voelen over zichzelf, waardoor zijn eigenwaarde een boost krijgt. Hij zal zichzelf belangrijk maken en hij voelt dat hij ertoe doet. Omdat hij zich bezighoudt met het beschermen van de ander, hoeft hij niet na te denken over zichzelf en zijn eigen zwakheden, en hoeft hij de pijn die hij diep van binnen voelt niet onder ogen te zien.
De redder neemt verantwoordelijkheid voor een ander zonder ook maar iets met die persoon te bespreken. De ander wordt zo alleen maar passiever, en doordat de redder op een gegeven moment onmisbaar wordt, zal hij hier zijn status aan ontlenen.
Het slachtoffer
Het slachtoffer reageert op een hulpeloze manier en doet zich zielig voor, waarop de redder vervolgens reageert. Maar in het geval het slachtoffer irritatie opwekt, dan voelt de aanklager zich aangesproken.
Het slachtoffer is de enige van de betrokkenen die zich minderwaardig voelt aan de anderen. De persoon die de slachtofferrol aanneemt, gelooft niet in zijn eigen capaciteiten en zoekt hulp bij een ander. Het slachtoffer voelt zich afhankelijk en hulpeloos en neemt een afwachtende en passieve houding aan. Hij voelt zich machteloos om ook maar iets aan de situatie te veranderen.
Slachtoffers kunnen een aantal verschillende soorten gedrag laten zien. Zo kunnen ze zich onderdanig opstellen, of juist manipulatief gedrag laten zien. Daarnaast kunnen ze in de verdediging schieten, of passief-agressief gedrag vertonen. Het komt bovendien vaak voor dat slachtoffers jaloers zijn, zich altijd minder dan anderen voelen, en boze gevoelens koesteren. Meestal schamen ze zich voor hun situatie. Desondanks zal het slachtoffer er onbewust voor zorgen dat hij niet gered zal worden. Het slachtoffer wíl niet gered worden, anders betekent dat hij zelf verantwoordelijkheid moet nemen. En dat is nu net wat hij niet wilde.
Voorbeelden van dingen die het slachtoffer zou kunnen zeggen:
- ‘Ik hoop dat ik het op de juiste manier heb gedaan.’
- ‘Het gaat me toch nooit lukken.’
- ‘Ik kan het me niet herinneren.’
- ‘Ik geef het op.’
- ‘Zeg jij het maar, ik doe het toch altijd fout.’
Het slachtoffer zorgt ervoor dat hij geen verantwoordelijkheid hoeft te nemen en geen keuzes hoeft te maken. Zijn houding zorgt er tevens voor dat hij niet leert van de situaties waarin hij terechtkomt, en hij zal daarom niet snel groeien of zichzelf ontwikkelen. Door de aandacht die het slachtoffer krijgt, zal het afhankelijk van anderen blijven. Net zoals de andere twee rollen, zal het slachtoffer zijn diepste pijn vermijden of in ieder geval het uitstellen om er iets aan te doen.
De aanklager
De aanklager staat erom bekend om anderen te wijzen op hun zwakheden. Door middel van kritiek of veroordeling beschuldigen ze een ander. Die ander zal zich daarmee hartstikke schuldig en onzeker voelen. Dit doet de aanklager alleen om zijn eigen zwakke punten te maskeren en tegelijkertijd neemt zijn gevoel van eigenwaarde toe. Een beetje net zoals dat het geval is bij de redder. De aanklager denkt, net als de redder, dat anderen minderwaardig zijn.
Hij geeft graag de schuld aan anderen en gelooft dat hij boven anderen staat. De persoon die deze rol aanneemt, reageert uit woede, kleineert anderen en geeft de betrokkenen een schuldgevoel.
De aanklager is erg kritisch en autoritair. Met de manier waarop hij communiceert, probeert hij de macht over anderen te krijgen, omdat hij bang is om de controle te verliezen of dat anderen de macht over hem krijgen. Hij uit zijn boze gedrag zowel naar de redder als het slachtoffer.
Voorbeelden van dingen die de aanklager kan zeggen:
- ‘Moet je nu zien wat je hebt gedaan!’
- ‘Jij moet het ook altijd verpesten.’
- ‘Kun je nou echt niks?’
- ‘Begrijp je wel wat je hebt veroorzaakt? Dat we in deze situatie zitten, is jouw schuld!’
Omdat de aanklager anderen de schuld geeft, hoeft hij zijn eigen zwakheden niet onder ogen te zien. Hij voelt zich verder ook niet verantwoordelijk om de situatie op te lossen. Want volgens hem ligt het probleem niet bij hem, maar bij iemand anders. Net zoals het geval is bij de redder, zal de aanklager door dit gedrag en deze houding zijn diepste pijn ontwijken.
Waarom is er een probleem?
Het lijkt erop alsof alle betrokkenen baat hebben bij hun rol. Zo hoeft het slachtoffer nergens over na te denken of keuzes te maken, omdat hij de verantwoordelijkheid niet draagt. De aanklager denkt ook niet verantwoordelijk te zijn voor de situatie en voelt zich verheven boven de ander. De redder zorgt ervoor dat anderen afhankelijk van hem worden en laat anderen graag zien dat hij alles beter kan. Niemand neemt verantwoordelijkheid voor zijn gedrag.
Maar waarom ontstaat er dan drama? Dat komt omdat de hoofdrolspelers niet op een gelijkwaardige wijze met elkaar communiceren. Want iedereen vindt zichzelf beter of juist minder goed dan de ander. De redder en de aanklager onderwaarderen anderen, terwijl het slachtoffer zichzelf juist onderwaardeert. Zo zorgen de betrokkenen voor machteloosheid en afhankelijkheid, waar geen van de hoofdrolspelers baat bij heeft. Want niemand wordt gewezen op zijn verantwoordelijkheden. En dit zorgt ervoor dat er geen effectieve communicatie kan plaatsvinden en ook is er geen ruimte voor persoonlijke groei en ontwikkeling.
De rollen zijn uitwisselbaar
Op het moment dat het machteloze slachtoffer de redder aanspoort, begint het drama. De redder probeert er alles aan te doen om het slachtoffer uit de moeilijkheden te helpen. Het slachtoffer laat het toe, maar is niet blij met de oplossingen van de redder, of het resultaat. Zo zal het slachtoffer verwijtend worden en binnen no time is de persoon geen slachtoffer meer maar de aanklager. De redder is niet van dit gedrag gediend, en zal ook de rol van aanklager aannemen.
Zoals je ziet, zitten zowel het slachtoffer als de redder vast in een negatief patroon. Tussen deze twee rollen kan heel snel geswitched worden. Op het moment dat de redder geen waardering krijgt, kan hij switchen naar de aanklager of slachtofferrol. De aanklager en het slachtoffer kunnen niet zonder elkaar, waardoor ze het drama in stand houden. Redders gaan op zoek naar slachtoffers die het wel prima vinden dat de redder van alles probeert, terwijl de aanklager maar al te graag anderen veroordeelt en boos wordt.
Dramadriehoek in liefdesrelaties
Ook in liefdesrelaties komt de dramadriehoek voor. Op het moment dat koppels in deze driehoek stappen, dan is er geen emotionele intimiteit meer aanwezig. Ze bespreken hun diepe gevoelens niet met elkaar. Want als ze zich open zouden stellen, lopen ze de kans om gekwetst te worden. Dat hebben ze liever niet, dus blijven ze hangen in het drama. Het is ergens ook wel te begrijpen, want het kost veel moeite en moed om je emotioneel te openen voor een ander. Maar als je je niet durft open te stellen, dan zul je ook geen diepere liefde ervaren. Het is overigens waarschijnlijk dat je hetzelfde soort patroon herhaalt in een volgende relatie.
Hoe je de dramadriehoek in je relatie doorbreekt, is via het ‘zachte ogen gesprek’. Centraal staat het leren praten over je diepste emoties en behoeften. Maar voordat zo’n gesprek überhaupt plaats kan vinden, moet er natuurlijk vertrouwen en veiligheid zijn in de relatie. Dan pas kunnen beide partners zich kwetsbaar opstellen en kan het zachte ogen gesprek plaatsvinden.
Weg met de dramadriehoek
Verstrikt in de dramadriehoek, zul je nooit op een gelijke en oplossingsgerichte wijze met elkaar kunnen communiceren. De partners hebben geen respect voor elkaar en geloven dat de ander ‘niet oké’ is. Het gevolg is dat de twee elkaar dingen verwijten en hulp gaan bieden zonder dat daar om is gevraagd. Door dit drama zal je relatie niet kunnen groeien. De partners nemen geen verantwoordelijkheid voor hun gedrag, waardoor ze misschien zelfs constant in een drama leven.
Besef dat jij veel invloed hebt op het gedrag van je partner. Als één van de twee, één van de dramarollen gaat aannemen, zal de ander dat direct ook doen. Gevolg is dat beide partners zich uiteindelijk rot voelen en geen steek verder komen. Bij het communiceren, gebruiken de partners verborgen hints, en is er ook sprake van onderdrukte pijn en behoeften waar niet over gesproken wordt. Dit hele drama kost onwijs veel energie. De relatie stagneert of gaat bergafwaarts. Er is onvrede, frustratie, afstand en gewoon veel stress.
Als het de partners lukt om de rollen achter zich te laten, kunnen ze op een emotioneel gelijke wijze met elkaar communiceren.
Relatietherapie
Het komt nu eenmaal vaak voor dat relaties niet helemaal goed functioneren. Er wordt dan niet aan elkaars behoeftes voldaan. De patronen komen meestal voor uit vroegere ervaringen.
Het is belangrijk dat je inziet wat niet werkt, en dat je je gedrag kunt veranderen. Dit zal zorgen voor zowel persoonlijke groei als positieve ontwikkelingen in je relatie. Als jullie er niet uitkomen samen, is het verstandig om relatietherapie te proberen.
De dramadriehoek lost niets op
Met de dramadriehoek bereik je niets, want:
- het kost energie
- er is sprake van een negatief patroon dat zich herhaalt en herhaalt
- de rollen zijn ongelijk, omdat de hoofdrolspelers zich beter of juist minder goed voelen dan de ander
- de rollen zijn uitwisselbaar, waarbij er sprake is van bijbedoelingen en boodschappen die niet direct duidelijk zijn
- niemand neemt de verantwoordelijkheid
- de uitkomst van deze manier van communiceren is voorspelbaar, en uiteindelijk voelt iedereen zich nog steeds rot
De dramadriehoek doorbreken: hoe doe je dat?
Allereerst is het van belang om te beseffen dat de dramadriehoek er is. Daarna dien je te begrijpen welke rol jij speelt in het verhaal en ook de andere rollen te identificeren. Vervolgens probeer je te achterhalen hoe je zelf die dramadriehoek kunt verlaten en ook op welke manier je de anderen daartoe kunt zetten.
Hieronder een aantal tips om het patroon te doorbreken:
- Wees je bewust van wat je zegt en hoe je dat doet. Doe hetzelfde voor de andere rollen.
- Stel je op een volwassen manier op, zowel als je vragen stelt als antwoord geeft.
- Neem niet deel aan het rollenspel en achterhaal wat de ander precies wil. Vervolgens reageer je hier op correcte en volwassen wijze op.
- Neem een positieve houding aan en motiveer de ander om verantwoordelijk te zijn.
- Verspil geen tijd met roddelen of het spelen van een spelletje. Probeer daarentegen je te focussen op wat je precies wil bereiken.
- Ga geen verantwoordelijkheid nemen voor iemand die dat zelf prima kan.
- Wees altijd respectvol naar de ander toe, en spreek anderen aan op negatief gedrag.
- Als je je ergens aan ergert, dien je dat meteen uit te spreken.
Waar het om draait, is dat ieder zijn eigen verantwoordelijkheid neemt en dat iedereen gelijk is.
De winnaarsdriehoek
Het was de heer David Emerald die de winnaarsdriehoek – ook wel de groeidriehoek genoemd – ontwikkelde. Oorspronkelijk heet het The Empowerment Dynamic (TED) en het zou het positieve alternatief zijn voor de dramadriehoek. Emerald biedt in deze dynamiek alternatieve rollen aan waarmee dagelijkse problemen op een productieve manier worden aangepakt en er door de betrokkenen gehandeld wordt als een team.
Van slachtoffer naar realistisch gedrag
In plaats van het slachtoffer uit te hangen, je hulpeloos op te stellen en te klagen, is het beter om realistisch gedrag te laten zien en vragen te stellen. Verder is het belangrijk om verantwoordelijkheid te nemen voor je gedrag en netjes om hulp te vragen indien nodig. Zonder slachtoffer kan het ‘spel’ namelijk niet plaatsvinden. Je accepteert jezelf en stelt jezelf kwetsbaar op door vragen te stellen in plaats van te jammeren.
Van redder naar zorgzaam
In plaats van de redderrol aan te nemen, is het alternatief om je zorgzaam op te stellen. Je kunt daarbij je betrokkenheid tonen maar tegelijkertijd dien je te beseffen dat anderen ook gewoon voor zichzelf kunnen zorgen. Daarbij is het handig als je van te voren duidelijke afspraken maakt over wat de ander zelf kan doen. Als je een ander wil helpen, kun je vragen: ‘is er iets wat ik voor je kan doen?’ Je bent behulpzaam maar probeert niet meer te doen dan afgesproken.
Van aanklager naar assertief
Door je assertief op te stellen, zal jouw agressieve gedrag als aanklager afnemen. Je dient grenzen te stellen en uit te spreken wat je daadwerkelijk denkt. Begin je uitspraken met: ‘ik vind…’ of ‘ik wil…’ maar op een manier dat je de ander niet kwetst. Je dient aandacht te hebben voor je eigen wensen maar ook die van de ander.
De dramadriehoek: Conclusie
Via de dramadriehoek kunnen we dus inzicht krijgen in de negatieve patronen wanneer er tussen mensen worden gecommuniceerd. Het fenomeen vinden we terug in alle situaties waarbij mensen met elkaar communiceren. Gesprekken binnen deze driehoek zullen teleurstellingen en frustraties opwekken en het drama in stand houden. Gelukkig is er een manier om uit deze driehoek te stappen en daarvoor in de plaats te communiceren via de zogenaamde winnersdriehoek. Hierbij richt je je op je eigen gedrag in plaats op dat van een ander. Je begrijpt hoe jouw acties anderen kunnen beinvloeden. Zo kies je voor een positieve benadering, in plaats van je te richten op het negatieve en je neemt verantwoordelijkheid voor je eigen gevoelens en acties.